Framtíðin í orkumálum

Í dag vitum við það eitt um framtíðina, að hún er ekki eins og hún var vön að vera. Heimur framtíðarinnar verður meira að segja allt öðru vísi en heimurinn í dag. Þar með er ekki sagt, að við getum ekki lært af fortíðinni, en við getum ekki varpað því ljósi til framtíðar á þess að gera okkur grein fyrir þeim breytileika sem hún býður upp á og setja upp sviðsmyndir í samræmi við það.

Um aldamótin síðustu var reiknað með, að það tæki 3 til 6 ár að þróa byltingarhugmynd svo hún yrði nothæf í viðskiptum. Nú verðum við samkvæmt tilvísaðri grein að hugsa til styttri tíma.  https://hbr.org/2019/02/mckinseys-three-horizons-model-defined-innovation-for-years-heres-why-it-no-longer-applies  Fyrirtæki og þjóðríki ekki síður verða að vera vakandi fyrir því, að það sem áður gerðist í stökkum með nokkurra ára millibili gerist nú sem samfelld bylting. Byltingar eru hið nýja form hægfara þróunar. Þetta gildir almennt í tæknivæddum heimi og þar eru orkumál síst undan skilin.

Horfur um eldsneytisverð

Nú í janúar kom út skýrsla um horfur í orkumálum (Energy Outlook 2019) frá upplýsingastofnun bandaríska orkumálaráðuneytisins (EIA, eða Energy Information Agency). Þar er að finna spá um verð Norðursjávarolíu  fram í tímann og gasverð í Bandaríkjunum. Eins og meðfylgjandi mynd sýnir, er allmikið bil milli útkomunnar í langri framtíð eftir því hvaða sviðsmynd er sett upp. Það getur orðið erfitt mál fyrir okkur sem aðra að þurfa að bregðast við sveiflum milli þeirra ytri marka sem myndin sýnir, en breytingarnar gætu orðið meiri en við höfum séð á líðandi áratug.

Á myndinni sýnir EIA grunnspá og fráviksspár eð tilliti til tveggja áhrifavalda sem eru annars vegar staðan í alþjóðastjórnmálum og hins vegar bor- og vinnslutækni með þeim áhrifum sem hún getur haft á vinnanlegar og hagkvæmar eldsneytisbirgðir jarðar.

Bor og vinnslutækni

Allir kannast við hina nýju vinnslutækni „fracking“ sem farið er að nota í Bandaríkjunum við vinnslu olíu. Tæknin byggir á að bora lárétt gegnum olíurík jarðlög og sprengja síðan út borholuna þannig að bergið umhverfis hana kurlast, olían lekur auðveldar inn í borholuna og er dælt upp. Þessi byltingarkennda tækni reyndist mjög hagkvæm við þau olíuverð sem voru fyrri hluta líðandi áratugar og allmikil reynsla er komin á notkun hennar og áhrif. Þessi tækni varð til þess, að Bandríkin hækkuðu nokkuð áætlanir sínar um vinnanlega olíu innan landamæra sinna.

Þessi tækni hefur hins vegar ekki verið notuð nægilega lengi í gasvinnslu til að hægt sé að gera sér góða mynd af áhrifum hennar. Því er óvissan meiri hvað gasið varðar sem veldur því, að ytri mörk verðáhrifanna verða hlutfallslega mun víðari fyrir gasverð en olíuverð.

Alþjóða stjórnmál

Staðan í alþjóða stjórnmálum hefur mikil áhrif á olíuverð, en minni á gasverð, en greinilegt er að þjóðir beita áhrifum sínum til hækkunar eða lækkunar á olíuverði í pólitískum tilgangi.

Þegar Bandaríkin lýstu yfir slitum á kjarnorkusamningi sínum við Rússa mátti taka það sem órækt vitni um að kalda stríðið milli þessara stórvelda væri aftur komið í fullan gang aftur og ljóst að það stríð er nú meira háð á hinum efnahagslega vettvangi en áður. Þar sem Rússar hafa miklar tekjur af útflutningi olíu er augljóst, að Bandaríkin munu beita áhrifum sínum til að lækka það og í því skini hafa þeir dregið úr eigin innflutningi og aukið eigin framleiðslu. Hvert framhald þeirrar þróunar verður á næsta áratug getur ráðist að miklu leyti af því hvort Trump nær endurkjöri 2020 og hver tekur við af honum í ársbyrjun 2025.

Gasverð fylgir olíuverði nokkuð eftir, en ekki er hægt að draga of miklar ályktanir af myndinni um þau áhrif, þar sem annars vegar er olíumarkaðurinn alþjóðlegur og hins vegar er gasmarkaðurinn innri markaður Bandaríkjanna.

Raforkuverð í Evrópu

Raforkuverð á skammtíma uppboðsmarkaði sveiflast mikið og fylgir eldsneytisverði nokkuð eftir, en sveiflast þó mun hraðar og meir samanber mynd hér að neðan..

Það eru þó líka  viðskipti á markaðnum á öðru formi, það er að segja fastir samningar og framvirkir samningar sem hafa sín áhrif á það meðalverð sem iðnaður landanna þarf að borga og verð þessara samninga ræðst meir af kostnaðarverði stórra og þungra eldsneytisstöðva sem nýta eldsneyti vel heldur en skammtímaverð. Þetta meðalverð heildsölumarkaðar breytist því hægar. Það verð sem myndin hér að neðan sýnir gefur líklega nokkuð góða vísbendingu um það verð sem fengist fyrir raforku gegnum sæstreng frá Íslandi, þar sem hluti útflutnings yrði samkvæmt föstum samningum.

Eins og myndin sýnir fylgir meðalverðið skammtímamarkaðnum nokkuð, sérstaklega í Hollandi sem er beintengt Noregi, en fer heldur hægar. Nú er næsta lítil olía notuð til raforkuvinnslu í Evrópu, en því meira gas, sem er mikið til innflutt, aðallega á langtíma samningum frá Rússlandi.

Þó markaðsverð á gasi elti eðlilega olíuverð er það því stöðugra og það kemur fram í meðalverði heildar markaðar. Þessi stöðugleiki vekur athygli. Meðan skammtímaverðið lækkar um nær helming 2011 til 2016 lækkar meðalverð heildarmarkaðar aðeins um fjórðung. Evrópubandalagið sýnir því að því er virðist nokkuð góðan árangur í að halda raforkuverði í heildsölu stöðugu, sem er mikið hagsmunamál fyrir iðnað svæðisins og mikilvægt fyrir stöðuga samkeppnishæfni hans.

Það vekur einnig athygli, að frá 2011 hafa þessi verð verið of lág til að það borgi sig að virkja á Íslandi og flytja rafmagnið út um sæstreng. Eitthvað mundi sala á grænum vottorðum hjálpa, en niðurgreiðslur yrðu að koma til fyrstu árin. Ef við síðan lítum á grunnspárnar yfir olíuverð og gasverð sjáum við, að þau verð hækka og verða svipuð þeim sem ríktu á fyrri hluta þessa áratugar, þannig að þessar spár gefa ekki vísbendingu um að sæstrengur verði  arðbær fjárfesting með því viðskiptamódeli sem almennt er rætt um í því samhengi.

Samt sem áður leggur ESB mikla áherslu á sæstreng til Íslands, þannig að þeir sjá eitthvað meira en bara beinan útflutning. Þá er um að ræða. að nýta vatnsorkukerfi Íslands til að geyma orku til að flytja út þegar logn er í Evrópu og vindmillurnar snúast ekki. ESB hefur markað sér þá stefnu, að 27% af raforku bandalagsins skuli framleitt með vindmillum og verða sem því nemur óháðari innflutningi á eldsneyti. Þeir hafa nú náð upp í um helming þess marks. Til að ná því að fullu verða þeir annað hvort að byggja léttar gasstöðvar í miklum mæli til að keyra í logninu eða treysta á innflutta vatnsorku frá Skandinavíu og Íslandi. Vatnsorkan verður þá verðmætari því fyrir þá sem nær dregur að þeir nái markmiðinu um hlutfall vindorku.

Sjónarmið varðandi Ísland

Framangreind sjónarmið sýna, að markaðurinn felur í sér mikla efnahagslega óvissu um hagkvæmni útflutnings orku frá Íslandi um sæstreng og bætist sú óvissa ofan á hina tæknilegu óvissu vegna bilana og langs viðgerðatíma. Það er því ekki á vísan að róa með hagkvæmni hans.

Sæstrengur er mjög dýr framkvæmd og það gefur auga leið, að ef stór hluti orkunnar er fluttur út til að bæta upp lognið í Evrópu þarf að auka afl vatnsorkuveranna mikið. Þarna verður því um að ræða miklar fjárfestingar sem eru háðar sömu markaðslegu óvissu og sæstrengurinn.

Talið er, að svo ójafn rekstur jarðgufuvera sem slíkt viðskipti kalla á geti eyðilagt borholur og jarðvarmasvæði á mun styttri tíma en jafn og stöðugur rekstur. Eigi að síður mundu viðskiptalegir hvatar liggja til þess, að jarðvarmaverin yrðu einnig rekin á þennan hátt.

Með ákvæðum þriðja orkupakkans í heild sinni er framkvæmdastjórn ESB veitt umboð til að ákveða lagningu sæstreng og jafnframt skylda Landsnet til að gera þær ráðstafanir í flutningsneti sínu sem þarf til að tengja hann. Kostnaður af þeim ráðstöfunum lendir á íslenskum notendum. Enn fremur verðum við skyld til að koma hér á frjálsum markaði að hætti ESB og þar með munum við þurfa að greiða sama raforkuverð hér og þar ríkir. Markaður af þeirri gerð stuðlar mjög að verðjöfnun milli svæða, en honum er lýst í grein minni  „Rafmagn til heimila og útflutnings á markaði“  á http://hhi.hi.is/vinnupappirar. Slóðin er:

http://hhi.hi.is/sites/hhi.hi.is/files/sjz/rafmagn_til_heimila_og_utflutnings_a_markadi.pdf

Þó hærra verð fáist fyrir orkuna sem flutt er út þegar logn er í Evrópu og vindmillurnar snúast ekki, þá verður að gæta þess, að strengurinn nýtist ver  svo flutningskostnaður yfir hann hækkar á móti. Þannig verður arður af virkjunum minni þar til fjárfestirinn hefur fengið sitt og gjaldskrá tenginets Evrópu tekur við.

Um 80% af raforku okkar fer til stórnotenda og þar er um að ræða markað sem er frekar alþjóðlegur en evrópskur og lágt orkuverð og mikið afhendingaröryggi hefur gefið okkur forskot til að vera á þeim markaði. Við getum ekki keppt við hin stóru iðnfyrirtæki Evrópu á á þeim markaði á grundvelli evrópsks orkuverðs. Þetta gildir bæði um stóriðju og annan iðnað.  

Ljóst er, að sæstrengur á þeim forsendum sem þriðji orkupakkinn kveður á um mun eyðileggja það forskot sem ódýr orka er okkur. Eftir samþykkt orkupakkans höfum við heldur ekki samningsstöðu til að krefjast þeirra trygginga sem við þurfum vegna viðskiptalegs öryggis fyrir raforkuver okkar. Því getum við ekki bundið þriðja orkupakkann í lög og þar með opnað fyrir að framkvæmdastjórn ESB ákveði upp á sitt eindæmi að hann skuli lagður hvað sem okkar hagsmunum líður.

Athugasemdir

[Bjarni Jónsson, 8.2.2019 kl. 10:25]

Margt getur raskað þessum hugleiðingum um orkuverð.  Eitt er, að þróun nýrra, kolefnisfrírra orkugjafa komist á stig viðskiptalausnar og feli í sér minni vá en úraníum-kjarnorkuver.  Því hærra sem orkuverðið er, þeim mun meiri hvatar eru til að fjármagna slíkt.  Þóríum-kjarnorkuver hafa verið kynnt til sögunnar sem slíkur "frelsari", sem gæti birzt 2020-2025.  

Staða Noregs núna ætti að vera okkur víti til varnaðar.  Raforkuverð á markaði hefur meira en tvöfaldazt á einu ári, þótt vinnslukostnaður í Noregi sé sá sami (vatnsvirði sleppt).  Þessi verðhvati hefur leitt til erlendrar ásóknar í leyfi fyrir smávatnsaflsvirkjunum og vindmyllum, en engin vatnsföll, sem eitthvað munar um, eru til reiðu samkvæmt rammaáætlun.  Nú er kalt og lygnt víðast hvar í Noregi, þannig að vindorkuverin koma að engu haldi, þegar mest þarf á þeim að halda.  Samtímis eru vatnsorkuverin rekin á fullu álagi vegna upphitunarþarfar húsnæðis og orkuskiptanna. Þessi peningavél hefur á sér yfirbragð svikamyllu.